Tập tục hà khắc tưởng nhớ bạn đời của người J’rai

Nếu người Bahnar ở huyện Kông Chro tiếc thương bạn đời đã khuất bằng cách đập đầu vào tường đến chảy máu, thì người J’rai ở làng Chuêt (phường Thắng Lợi, TP Pleiku) lại bày tỏ nỗi niềm này bằng tục "kiêng tắm".

Với người J’rai ở làng Chuêt, ngoài việc phải chịu đựng nỗi đau tinh thần khi người đầu ấp tay gối qua đời, theo luật tục họ còn phải phơi bày nỗi đau ra bên ngoài cơ thể để mọi người đều nhìn thấy và cảm nhận. Theo lý giải của những người lưu giữ luật tục thì đây chính là phương pháp hữu hiệu để ngăn người còn lại đi bước nữa khi chưa mãn tang, nghĩa là chưa tổ chức lễ bỏ mả theo phong tục.

Già làng Rah Lan Tút kể về tục kiêng tắm của tổ tiên mình. Ảnh: Tùy Phong.

Già làng Plei Chuêt Rah Lan Tút (70 tuổi) cho biết trong đời sống tâm linh, vợ chồng người J’rai sống luôn trọn tình, trọn nghĩa với người chẳng may ra đi trước. Người còn sống trên cõi đời phải chăm lo chu tất cơm nước cho người đã khuất cả năm trời (1 - 3 năm, tùy theo điều kiện của từng gia đình), xem họ như vẫn còn tồn tại cho đến khi làm lễ bỏ mả. Đây là một “án tục” buộc người còn lại phải thực thi bởi theo quan niệm của người J’rai, khi chưa làm lễ bỏ mả thì phần hồn của người đã khuất vẫn còn tồn tại trên dương gian, vẫn quấn quýt bên căn nhà và những người thân yêu.

Tục lệ này bắt buộc người còn sống, sau khi làm ma chay cho người bạn đời, trong suốt thời gian chờ đến lễ bỏ mả không được tắm gội, không được mặc đồ sạch đẹp, không được cắt tóc, chải đầu… Ngoài ra, họ phải tự lấy cật nứa cứa vào cơ thể mình cho đến khi chảy máu, có như thế thì mới được xem là cùng cam chịu sự đau đớn với người đã khuất.

Không những phải tự biến mình thành một người bẩn thỉu, hôi hám, người đang trong thời gian thực thi "án kiêng tắm" còn phải sống âm thầm, lặng lẽ, không được nói chuyện nhiều với người khác. Đặc biệt là không được nhìn ngắm, đi chung, ghé thăm nhà hay nói chuyện với bất kỳ người khác phái nào trong làng.

“Con nai, con mang, con chim trên rừng đều phải có đôi, có cặp. Và con người cũng vậy, vợ chồng đang chung sống vui vẻ cùng nhau, nay một trong hai người từ bỏ cõi đời, ai mà không buồn, không nhớ, không thương. Có người còn muốn chết theo nữa là đằng khác. Do đó, nếu người còn lại không làm theo tục lệ thì sẽ bị làng khép tội, bị cười chê, mỉa mai và bị xử phạt rất nặng”, vị già làng cho hay.

Người đang thi hành "án" kiêng tắm luôn bị mọi người trong gia đình, họ hàng và xóm làng giám sát, quan sát xem có vi phạm gì không. Nếu phát hiện vi phạm sẽ bị dân làng phạt heo, bò, rượu ghè để cúng Yàng. Còn nếu vượt giới hạn hơn nữa như là có cử chỉ thân mật với người khác giới trong làng thì hậu quả rất tàn khốc.

Làng Chuêt dù rất hiện đại song người dân vẫn còn lưu giữ những án tục hết sức khắt khe (nhà thờ Plei Chuêt). Ảnh: Tùy Phong.

Kể lại câu chuyện cách đây đã hơn chục năm song già Rah Lan Tút vẫn không khỏi rùng mình: Chồng bà H’Blách chết, song chưa đến lễ bỏ mả mà người làng phát hiện bà này đi chung và nói chuyện thân mật với một người đàn ông trong làng. Ngay lập tức, anh em dòng họ phía bên chồng bà H’Blách gọi lũ làng kéo đến đánh cho bà H’Blách một trận thừa sống thiếu chết. Đánh xong, họ mang bà đi bêu rếu khắp làng để hạ nhục danh dự. Chưa hết, góa phụ này còn phải chịu phạt vạ là bỏ tiền ra mua một con heo to, rượu để cúng Yàng nhằm tạ lỗi và đãi làng ăn nhậu. Luật lệ khắt khe như vậy nên ai cũng nghiêm túc chấp hành.

Tuy nhiên, già làng cho biết không phải là không có cách gỡ, nếu người đang chịu án “kiêng tắm” sống có đạo đức, được làng thừa nhận thì cha ông vẫn cho họ cơ hội được gột rửa lớp bụi trần trên người với điều kiện tục “nối dây” diễn ra. Nghĩa là người đang chịu tang phải được chị em gái (hoặc anh em trai) của đối phương thương, được chính những người này tắm gội cho. Lúc này án tục sẽ lập tức kết thúc, người chồng còn sống sẽ được lấy chị em gái của người vợ quá cố (nữ thì ngược lại) nhằm bảo toàn tài sản.

Theo thời gian, nếu như người thực thi "án" kiêng tắm hoàn thành đầy đủ yêu cầu cho đến ngày bỏ mả, người này phải chuẩn bị heo, bò, rượu ghè đủ để cả làng ăn nhậu thì làng sẽ làm lễ bỏ mả. Buổi lễ này có ý nghĩa cắt đứt mọi ràng buộc với người đã khuất, người chết sẽ được đi về một thế giới tốt hơn so với cuộc sống dương gian, từ nay ma đi đường ma, người đi đường người.

Sau đó, dân làng sẽ vẩy nước hoặc dẫn người còn sống ra bờ suối để tiến hành lễ giải phóng. Dòng nước mát lạnh, trong vắt từ đây sẽ gột rửa mọi đau khổ, buồn nhớ trong quá khứ của người còn sống để bắt đầu một cuộc sống tự do. Sau nghi thức này, người phụ nữ có thể tự do đi bắt cho mình một tấm chồng khác ưng ý; người nam cũng có thể tái hôn. Và mọi người đều được tham gia các cuộc vui của làng.

Tùy Phong